Door drs H.A. Bakker

Het eerste deel van dit artikel behandelde de historische context van de Romeinenbrief. Er is in het bijzonder aandacht besteed aan Romeinen 9-11 en de ‘rest', het ‘overblijfsel', de groep gelovige Joden die Jezus Christus aan Zich gebonden heeft. In dit tweede deel van het artikel gaat het met name om de hoop van het overblijfsel vanuit Rom. 11:25-27. Van daaruit kunnen ook de christenen uit de heidenen hoopvol gestemd zijn over de toekomst van de Kerk (uit de heidenen) en het (joodse) volk Israël. Ook de wisselwerking tussen de Kerk en Israël komt daarbij ter sprake.

Romeinen 11:25-27

De hoop van het overblijfsel is door Paulus onder woorden gebracht in Rom. 11:25-27, waarin hij het ‘geheimenis' aangaande Israël onthult. Paulus beschouwt de ‘rest' als een eersteling van heel Israël.¹ Ik geef een eigen, provisorische vertaling van deze verzen, met vervolgens een vertaling die ik bij C. Den Heyer heb gevonden:
Over een deel van Israël is een verharding gekomen, (die duurt) totdat de menigte van heidenvolken binnenkomt en dan (daarna pas) zal heel (het volk) Israël gered worden, zoals geschreven (staat): uit Sion zal de Verlosser komen; Hij zal de goddeloosheden van Jakob afwenden; en dit (zal) het verbond Mijnerzijds met hen (zijn), wanneer Ik hun zonden wegneem.

De verharding die over een deel van Israël gekomen is, duurt slechts totdat de massa van de heidenvolken is binnengegaan. En zo zal tenslotte heel Israël gered worden.²
De verzen zijn zo uniek en omstreden tegelijk, dat men niet altijd wist hoe men Paulus moest verstaan. Soms ging dat zó ver, dat de verzen als een latere toevoeging werden beschouwd.³ Volslagen ten onrechte.

Zeven opmerkingen bij deze passage

Bij de exegese van deze passage wil ik zeven opmerkingen met kanttekeningen plaatsen.

Het gaat om het joodse volk Israël
Er is sprake van een "gedeeltelijke verharding": een deel van Israël is verhard en een deel van Israël is niet verhard. Zie ook vers 7: "de overigen zijn verhard".⁴ Dat "heel Israël gered zal worden" wil zeggen dat de verharding zal worden weggenomen en het ongelovige, verharde deel gelovig zal worden en bij het gelovige deel, dat is de ‘rest', zal worden gevoegd (vgl. vers 23: "weer geënt"). In vers 25, waar over Israël wordt gesproken in verband met de verharding, wordt onder "Israël" het joodse volk verstaan. Het is exegetisch geknutsel om dan de tweede keer dat over Israël wordt gesproken (in vers 26), nu in verband met de behoudenis, onder "Israël" bijvoorbeeld de Kerk te verstaan.⁵ Beide keren in de verzen 25 en 26 staat "Israël" dus voor het joodse volk Israël.

De verharding is tijdelijk
Het "totdat" is een tijdsaanduiding. Het geheimenis van Paulus bestaat daarin, dat hij mag onthullen dat er een tijd zal aanbreken dat de verharding over het ongelovige deel van Israël wordt weggenomen (vgl. 2 Kor. 3:14-16, waar staat dat de ‘bedekking' wordt weggenomen).⁶Het geheimenis houdt dus niet in dat de verharding over slechts een deel van Israël is gekomen, evenmin dat er een proces gaande zou zijn van incidentele bekeringen onder de Joden in de tijdsperiode van de heidenen (de Kerkperiode⁷) en ook niet dat een menigte van heidenvolken tot bekering zal komen. Nee, het geheimenis is wat in de derde fase⁸ zal plaatsvinden⁹: een massale bekering van het volk Israël tot Jezus de Messias. De verharding van een deel van Israël heeft dus een tijdelijk karakter (zie ook Luk. 21:24).¹⁰

Een grote menigte
Dat moment breekt aan wanneer "de menigte van heidenvolken binnengaat". Ik vertaal "pleroma" niet met "volheid" maar met "menigte" (vgl. Den Heyers vertaling hierboven), omdat het hier niet gaat om de laatste van een getal¹¹, maar om een ‘menigte' zoals in Genesis 48:19, waar Jozef Manasse zegent en stelt dat zijn nageslacht "een volheid van volken" zal worden. Hiermee wordt een ‘menigte' van volken bedoeld. Zie ook Jes. 31:4: "de ganse schare [menigte] der herders".¹²

Maar er is nog een ander argument te noemen voor deze interpretatie. In Rom. 11:12 had Paulus het over de ‘volheid' van Israël. De ‘volheid' staat hier tegenover Israëls ‘val' of ‘tekort'. Daarom gaat het bij het woord ‘volheid' natuurlijk niet over een volheid van een getal, maar over de enorme toestroom van nieuwe joodse christenen die tot geloof zullen komen. Daarom is het aannemelijk om ook 11:25 op dezelfde manier te interpreteren.¹³ De ‘volheid' der heidenen betekent dan een opwekking, een geweldige oogst onder de heidenvolken. Zij zullen ‘binnenkomen', dat wil zeggen "het Koninkrijk Gods binnengaan" (vgl. Matth. 18:3 en Joh. 3:5). In Rom. 14:17 beschrijft Paulus het Koninkrijk met de termen "rechtvaardigheid, vrede en blijdschap". Massaal zullen de heidenen die rechtvaardigheid, vrede en blijdschap zoeken en vinden. Terecht schrijft Iain Murray: "There is a great revival predicted here".¹⁴

Tijdsaanduidingen
Wat ik met "dan" heb vertaald, is een temporele aanduiding in de betekenis van "daarna pas". Ten onrechte¹⁵wordt dit woord dikwijls als modale aanduiding gezien en met "alzo" vertaald, in de zin van "op deze wijze".¹⁶ Paulus geeft met het voorgaande woord "totdat" echter al duidelijk aan dat hij een tijdsvolgorde bedoelt, net zoals in 1 Thess. 4:17 ("zó" = "dan pas"), Hand. 20:11, ("zo" = "toen pas"), Hand. 7:8 ("aldus" = "daarna"), Hand. 27:17 ("zo" = "daarna"), 1 Kor. 11:28 ("dan" = "daarna pas") en Openb. 9:16-17 ("aldus" = "daarna").

Een ander argument voor deze betekenis wordt genoemd door D. Holwerda. Hij wijst op de antithetische chiastische structuur van de verzen:
a   een verharding
b   voor een deel van Israël
c   totdat
c'  daarna
b'  heel Israël
a'  gered worden

De verharding staat hierbij tegenover de redding, het deel van Israël tegenover geheel Israël en deze lijn voortzettend in het centrum "totdat" tegenover "dan". Deze chiastische structuur impliceert dus een temporele betekenis van het woord "dan": "daarna pas".

Heel Israël: het belangrijkste deel van Israël
De opwekking onder de heidenen resulteert in een opwekking onder het joodse volk: "heel (het volk) Israël zal gered worden". Dit is wat bedoeld wordt met hun "volheid" (11:12). Met de woorden "gans/heel Israël" wordt het volk als geheel bedoeld, niet elke afzonderlijke Jood.¹⁷ Bijvoorbeeld in Matth. 2:3 betekent "geheel Jeruzalem" ook niet iedereen en niemand uitgezonderd; in 1 Kon. 8:65 is "geheel Israël" "een grote schare". Zie ook 1 Sam. 7:5 en 25:1, 1 Kon. 12:1; 2 Kron. 12:1 en Dan. 9:11. We zouden kunnen denken aan het merendeel, of het belangrijkste deel. Paulus heeft in ieder geval een massale bekering van het joodse volk in gedachten.¹⁸

Een vergelijkbare en vaak aangehaalde tekst is te vinden in de Misjna Sanhedrin 10,1: "Gans Israël heeft deel aan de komende eeuw" ("kol jisrael jesh lahem cheleq la'olam habba"). Ook hier gaat het niet om de joodse enkeling, maar om het joodse volk als corporatief geheel (vgl. "Heel Nederland zat die avond voor de televisie"). Dat blijkt uit het vervolg, waar opgesomd wordt wie de komende eeuw niet zullen binnengaan, bijvoorbeeld hij die ontkent dat de wet van hemelse oorsprong is.

De Verlosser gaat naar Sion en komt uit Sion
De opwekking onder het joodse volk zal plaatsvinden wanneer de Verlosser "uit Sion" komt. Paulus citeert hier Jes. 59:20 (met Jes. 27:9) anders dan de Hebreeuwse tekst ("naar Sion") en de Griekse vertaling daarvan (Septuaginta: "ten behoeve van Sion"). De verandering kan echter met opzet door Paulus aangebracht zijn.¹⁹ Het citaat is namelijk toch volledig in overeenstemming met de betekenis in Jesaja²⁰, maar met de notie daaraan toegevoegd "dat de Heere eerst tot Sion komt, om er Zich mede te vereenigen, zoodat Hij er weer in woont, om dan van Sion uit deze verlossing en reiniging te bewerken" (Greijdanus).²¹ Voordat de Verlosser uit Sion kan komen, moet hij eerst naar Sion toe komen (vgl. Jes. 40:9-10 en Zach. 14:4). Daarbij denken wij aan de (eschatologische) wederkomst van onze Heere Jezus Christus²², overeenkomstig de woorden van Christus:
Wanneer men u vervolgt in deze stad, vlucht naar een andere; want voorwaar, Ik zeg u, gij zult niet alle steden van Israël zijn rondgekomen, voordat de Zoon des mensen komt.

De meeste puriteinen legden dit vers overigens niet eschatologisch uit, maar voorzagen de massale bekering van Israël in de loop van de geschiedenis, en dus niet aan het einde van de geschiedenis.²³

Sommigen beschouwen Sion als het hemelse Sion²⁴, maar dat lijkt onverenigbaar met de eerste betekenis van de tekst uit Jesaja. Daar staat immers dat de Verlosser naar Sion toe komt, zodat in het geval van een hemels Sion Paulus de betekenis van Jesaja omgebogen zou hebben. Beter is het dan om aan te nemen dat Paulus Jesaja zó interpreteert dat hij in één beweging de Messias ziet komen naar Sion tot heil voor Israël, om dan vanuit Sion heil voor de heidenen de bewerken.²⁵

Geen aanleiding voor hoogmoed tegenover de Joden
Met de openbaring van dit geheimenis draait Paulus de rollen van Joden en heidenen om. In eerste instantie leken de heidenen bovenop te liggen. Paulus hoorde de christenen uit de heidenen denken: "er zijn takken weggebroken, opdat ik als loot geënt zou worden" (11:19). Paulus liet hen echter ook zien dat zij niet hoogmoedig en eigenwijs moesten zijn (11:25) en zich niet moesten beroemen tegen de takken van de olijf (11:17-18). Holwerda heeft zich daar scherp over uitgelaten en raakt daarmee de kern van Paulus' boodschap die bij de bespreking van de historische context (deel 1 van dit artikel) al ter tafel is gekomen:
Wij mogen om onzes levens wil niet over het hoofd zien, met welk doel Paulus dit geheim ten aanzien van Israël prijs geeft: om de heidenchristenen te behoeden voor een hooghartige en brutaliserende bejegening der Joden. En het zou dan ook wel zeer misplaatst zijn, als dit geheimenis onze sensatielust zou prikkelen.²⁶

Zonder de opwekking onder de Joden komen de christenen uit de heidenen zelf niet tot grotere heerlijkheid (11:12).²⁷Heel hoofdstuk 11 is een typisch joodse ‘qal wachomer' redenering: "als dit in het ene [minder belangrijke] geval al zo is, hoeveel te meer dan in het andere [meer belangrijke] geval". Dus de verwachting van de volheid van het joodse volk is voor de heidenen reden voor aandacht en ootmoed en van daaruit hoop voor de toekomst. Zij hebben immers ontvangen uit de val van Israël en dat zal des te meer het geval zijn ten gevolge van een opwekking onder de Joden en hun bekering tot Christus. Zonder deze hoop dreigt de Kerk op de verkeerde stoel te gaan zitten, zichzelf te overschatten en de blik te versmallen.

Samenvattend
Deze zeven opmerkingen bij Rom. 11:25-27 kunnen kort bij elkaar genomen worden:
(1) Een deel van het joodse volk Israël in Paulus' dagen - en ook nu nog - is verhard en wijst Jezus als haar Messias af;
(2) Wanneer een massale bekering onder de heidenen zal plaatsvinden, zal ook Jezus wederkomen;
(3) In diezelfde tijd volgt een massale bekering van het joodse volk en wordt de verharding weggenomen;
(4) Paulus had met de openbaring van dit geheimenis de bedoeling om de heidenen die meenden bij God een streepje voor te hebben op hun plaats te zetten (zie deel 1 van dit artikel, waarin de historische context wordt besproken).

Met deze climactische openbaring werpt Paulus met één worp de snoevende heidenchristenen van Rome terug op hun plaats. Maar ook liet hij zijn joodse opponenten zien dat Gods beloften nog steeds Israël golden. Het ‘overblijfsel' was zo joods als wat! De heidenen zijn op die rest geënt en mogen zich dus vooral niets verbeelden!

Grenzen aan de betekenis van Rom. 11:25-27

De historische context bepaalt de grenzen die gesteld kunnen worden aan de betekenis van een tekst. De centrale vraag is: wat betekende de tekst voor de oorspronkelijke lezers? Door het antwoord op deze vraag wordt bepaald hoever we kunnen gaan. Dat bepaalt de grenzen aan de betekenis. In deel 1 van dit artikel heb ik al verwezen naar Melanchton, die de brief aan de Romeinen ten onrechte een systematisch-theologisch handboek noemde. Zover kunnen we dus niet gaan. Maar we hebben niet voor niets veel aandacht besteed aan de historische context, en dat werpt nu zijn vruchten af. Waar liggen dus de grenzen van de betekenis van Rom. 11:25-27?

De tekst is in wezen een pastorale correctie van Paulus, die hij onderwijzend geeft om de arrogantie van de christenen uit de heidenen te temperen. Christenen uit de heidenen mogen het ongeloof van Israël niet als argument tegen Israël en de joodse levensstijl gebruiken (zie 14:2-3, 5-6, 10, 15, 20-21, 15:7-8). De tekst heeft ook een apologetische toon, maar die is alleen aan het adres van de Joden zelf bedoeld.

De tekst zou worden overvraagd als we zouden gaan zoeken naar een eindtijdscenario. De tekst wordt ook uit zijn verband gelicht als er twee heilswegen in gelezen worden, alsof het bij de bekering van Israël zou gaan om een ander Evangelie dan dat waarin de Kerk gelooft. Voor die theologische spagaat is geen ruimte. De tekst kan bovendien niet worden gezien als bewijs voor een hemelse roeping van de Kerk en een aardse roeping voor Israël. Ook wie op grond van deze tekst suggereert dat de Kerk al niet meer op aarde is wanneer Israël tot bekering komt, begeeft zich buiten de grenzen van de tekst. Verder lenen de verzen zich niet voor uitspraken over de grote verdrukking of het duizendjarig rijk en de plaats van de Gemeente daarin. Tenslotte kan Rom. 11:25-27 niet gebruikt worden als bewijs voor de vervangingstheologie.

De Kerk ten opzichte van Israël

Volgens Gods agenda kan de Kerk niet tot voltooiing komen zonder de grootschalige bekering van het volk Israël. Daarmee is het joodse volk tevens een pijnlijke bepaling bij het feit dat wij als Kerk zelf onaf zijn. De Kerk, die nu voornamelijk uit christenen uit de heidenen bestaat, staat ten eerste voor de opdracht om met het oog op de beloften in Rom. 11:25-27 zich te verootmoedigen voor haar Heere. In de tweede plaats is het haar taak de toewending van God tot Israël merkbaar te maken aan het adres van de Joden door de liefde, het gebed, de zorg en de aandacht. De Kerk zou de uitdrukking moeten zijn van Gods Gelaat, dat Zich tot Israël wendt. Niet zozeer de frons, de prikkende ogen, maar juist meer de uitnodigende blik.²⁸De Kerk dient vooruit te kijken en nu al Israël te laten delen in de zegeningen die zullen komen. Die zegeningen kunnen door de Heilige Geest nu reeds vanuit de toekomst gesmaakt worden in de Kerk. God trekt Zich namelijk nog steeds het lot aan van Zijn volk, en bedient Zich daarbij van Zijn Kerk, waarvan de wortel de heilige ‘rest' is.

Investeren in hoop voor de toekomst

In het leven van de puriteinen nam de betekenis van Romeinen 11 een belangrijke plaats in, zoals dat overigens ook in de tijd van de Nadere Reformatie het geval was.²⁹ Op grond van dit hoofdstuk leefde men vanuit de hoop en de verwachting dat er een massale bekering onder de heidenen zal plaatsvinden, gevolgd door een grote opwekking onder het joodse volk.³⁰ Een opwekking was immers beloofd door God, onder zowel heidenen als Joden. Beide grote groepen mensen zouden worden toegevoegd aan de Kerk. Maar, en hier is de historische context van deze belofte van belang, die hoop was bij de puriteinen verankerd in een geest van verootmoediging en een bewustzijn van eigen kleinheid. Protserigheid, ijl triomfantalisme en heksenjachten³¹ ten opzichte van het Jodendom, evenals antinomianisme, waren hun een gruwel. Men was erop uit om, zoals ook Paulus dat deed, te laten zien dat het Evangelie van Jezus opleidt tot heiliging en niet tot wetteloosheid.

Dit is de reden dat leven en getuigenis van de puriteinen zo heilzaam waren, zowel voor de Kerk zelf alsook voor de maatschappij en het sociale leven. Hoop doet immers leven, juist op het geestelijk vlak. Wanneer die hoop niet of slechts zeer ten dele in ons leeft, verwatert onze langetermijnvisie. De noodzaak om onmiddellijke (korte termijn) doelstellingen ondergeschikt te maken aan hogere (langere termijn) doelstellingen verdwijnt dan. Het gevolg is dat alleen het hier en nu nog van belang is. Een volwassen christen heeft echter geleerd om naar de toekomst te kijken. Een kind leert namelijk als volgt te denken: als ik nu naar school ga, studeer en mij pleziertjes ontzeg, krijg ik misschien later een goede baan; als ik nu spaar en zuinig ben, kan ik later een scooter of auto kopen, of op vakantie gaan. Waar deze investeringsregel wordt toegepast, kunnen mensen leven vanuit de verwachting. Als de Kerk niet meer hoopt, niets meer van de toekomst verwacht, dan heeft zij er ook niets voor over om in die toekomst te investeren. Dan zal zij zich in het heden ook niets laten ontzeggen. Dat is tegenwoordig te merken. Het hedonisme, het geluksvreten, dat ook is doorgedrongen tot de kerken, laat zich geen regels opleggen en het acht haar eigen heden veel belangrijker dan de toekomst van de Kerk of de Joden later.³² Met zo'n houding rijdt men frontaal op Paulus in, maakt men zich los van de betekenis van de ‘heilige rest' en valt men terug in heidendom.

De verwachting van opwekkingen onder Jood en heiden

Met betrekking tot de exegese van Rom. 11:25-27 waren er ook tussen de puriteinen onderling duidelijke verschillen.³³ Richard Baxter geloofde bijvoorbeeld helemaal niet in een toekomstige bekering van het joodse volk. Tot de jaren 1640 waren de meeste puriteinen de visie van William Perkins toegedaan. Volgens deze visie zouden veel individuele Joden vlak voor de wederkomst van Christus tot bekering komen. Thomas Goodwin voegde daarbij de prechiliastische verwachting van een duizendjarig rijk na de wederkomst van Christus. Anderen, zoals John Owen, voorzagen wel de bekering van het volk Israël, maar zagen dit als een begin van een lange, zegenrijke periode van de Kerk op aarde voordat Jezus op aarde zou terugkomen. Sommigen zagen die regering van de Kerk op aarde als het duizendjarige rijk.

Voor wat betreft de toekomstvisie bestonden er dus nogal wat verschillende ideeën. Het moge duidelijk zijn dat men echter geen chiliast hoeft te zijn om een schriftuurlijke Israëlvisie te koesteren. Chiliasten, en ik ben er één van, hebben geen patent op Rom. 11:25-27. Een bespreking van de visies op de toekomst van het volk Israël valt weliswaar buiten het kader van dit artikel, maar vast staat wel dat de grootste gemene deler van deze visies de volgende is: men verwacht een opwekking zowel onder de heidenen als de Joden en de toestroom van de Joden tot de Kerk. Die verwachting deel ik graag!³⁴

Zo is Romeinen 11 een prisma van hoop, een belangrijke bouwsteen voor een theologie van hoop. Laten wij de hoop omhelzen en ons niet neerleggen bij christelijk negativisme, de oppervlakkigheid van het postmodernisme, of de dreiging van een zogenaamd postchristelijk tijdperk. Laten we de woorden ter harte nemen van Paulus, die na zijn uitleg voldoende reden ziet om de brief aan de Romeinen af te sluiten met een oproep om de hoop vast te houden:
Al wat namelijk tevoren geschreven is, werd tot ons onderricht geschreven, opdat wij in de weg der volharding en van de vertroosting der Schriften de hoop zouden vasthouden. (15:4)
Bovenal past ons, zoals ook de puriteinen zich dat sterk bewust waren, de verootmoediging en de bescheidenheid in het licht van de belofte in Romeinen 11 en in de schaduw van het volk Israël.

Veel Joden verrichten nog dagelijks het achttien-gebed en bidden daarin om een volledig herstel van Israël. Een gebed waarvan de wortels wellicht terugreiken tot in het vorige millennium. Ik sluit af met enkele fragmenten daaruit, omdat het een verlangen uitdrukt dat wij nu, na deze studie, gemeenschappelijk hebben:
Blaas op een grote bazuin - ‘Sjofar' - voor onze bevrijding en hef hoog een vaandel om hen van ons die in galoet - de verstrooiing - leven, bijeen te brengen en breng ons allen tezamen van de vier windstreken der aarde. Geprezen U, Eeuwige, Koning die van rechtvaardigheid en recht houdt.

(...) Keer in ontferming naar Uw stad, Jeruzalem, terug en wil daarbinnen steeds weer aanwezig zijn, zoals U beloofd hebt; bouw haar binnenkort weer op als een bouwwerk dat eeuwig stand houdt en wil daar dan de troon van David weer spoedig vestigen.

Laat hem die uit Uw dienaar David voortkomt, spoedig verschijnen. Moge zijn stralende kracht door Uw hulp weer opkomen, want op Uw hulp hopen wij, iedere dag. Geprezen, U, Eeuwige, die de stralende helpende kracht laat ontluiken.³⁵

© 2003 George Whitefield Stichting.