door: Jeroen Bol

In onze nieuwsbrief van april jl. hebt u kunnen lezen dat het bestuur van de GWS na een lang proces van bezinning heeft besloten om theologie rond Kerk en Israël tot een van onze kern-aandachtsgebieden te maken. Dat betekent dat we naast puriteinen en opwekkingsbewegingen er vanaf nu een derde hoofdthema bij zullen hebben. Hoe zijn we tot dit besluit gekomen? Waarom nu juist dit thema? En waarom moet de GWS dit oppakken? Zijn er al niet genoeg organisaties die zich met dit onderwerp bezig houden? Op deze vragen hopen we in onderstaand visiestuk wat duidelijkheid te scheppen.

Antijudaïsme: eeuwenoude wortels in de christelijke theologie
Het is allemaal begonnen met een uiterst pijnlijke ontdekking enkele jaren geleden. De ontdekking van het onweerlegbare, zij het indirecte verband tussen de Holocaust en de wijze waarop het overgrote deel van kerk en theologie ruim achttien eeuwen tegen het Joodse volk hebben aangekeken, was verbijsterend en schokkend. Tal van theologen en kerkleiders hebben in de loop der eeuwen consequent op een negatieve manier over de Joden gesproken. De gedachte dat de kerk de plaats van Israël zou hebben ingenomen, de zogenaamde vervangingstheologie, speelde altijd een hoofdrol in dit denken. Het verbond dat God met Israël heeft, zou volgens de vervangingstheologie op de kerk zijn overgegaan. Het Joodse volk dat het Evangelie niet kon of wilde geloven zou nu verder onder de vloek en het oordeel van God vallen. 'Antijudaïsme' is de gangbare theologische vakterm voor dit negatieve christelijke denken over het Joodse volk. Vele christelijke en Joodse wetenschappers hebben intussen aangetoond dat de Holocaust nooit had kunnen plaatsvinden zonder deze voedingsbodem van consequent anti-Joods denken die het christendom eeuwenlang, zij het onbedoeld, voor de nazi's had toebereid.

Een goed bewaard geheim
Laat duidelijk zijn dat de kerk de Holocaust natuurlijk nooit heeft gewild. Maar helaas valt niet niet te ontkennen dat de  nazi's in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw dankbaar en gretig gebruik konden maken van de vele anti-Joodse sentimenten en denkbeelden die reeds lange tijd breed in Europa leefden. Dat antisemitisme vond ontegenzeggelijk haar oorsprong in de anti-Joodse denkbeelden die veel christelijke theologen eeuwenlang hadden uitgedragen. Literatuur hierover is ruimschoots voor handen, maar je leest er zelden over in christelijke publicaties. En in de meeste kerken wordt er doorgaans in alle talen over gezwegen. Het was met name het boek En zij werden verstrooid onder alle volkeren van Werner Keller dat mij in 2006 de ogen opende voor deze verbijsterende en triest stemmende realiteit. Keller laat met tal van voorbeelden zien hoe vervolging en achterstelling van de Joden schering en inslag is geweest in tal van landen in christelijk Europa. Zelf was ik 55 jaar oud voordat ik dit alles ontdekte. Dat is merkwaardig laat voor iemand die zich al jaren intensief met theologie en kerkgeschiedenis bezig houdt. Maar intussen weet ik dat ik niet tot de uitzonderingen behoor.

Het is goed mogelijk dat dit alles ook voor u nieuw is.  Ik ben dit anti-Joodse element in het christendom intussen 'het best bewaarde geheim van de kerk' gaan noemen. Je hoort of leest er zelden over. In zekere zin valt dat nog te begrijpen ook. Het is allemaal ook gewoon bijna te erg en te pijnlijk om werkelijk onder ogen te zien. Dit alles wordt waarschijnlijk meestal niet bewust onder de pet gehouden. Het lijkt er meer op dat we als christenen helemaal geen raad weten met deze donkere bladzijden in de kerkgeschiedenis. Wat de Joden door de eeuwen heen in christelijk Europa aan vervolging en lijden hebben ondergaan, past immers totaal niet bij wat we belijden te geloven. Dit heeft nooit de bedoeling van het Evangelie kunnen zijn. Een God van liefde en vergeving; Jezus die als Zoon van God zijn leven gaf om zondaren te redden en met God te verzoenen; het christendom als de religie die de naastenliefde zo hoog in het vaandel heeft staan. Het valt allemaal niet te rijmen met de getto's, de vele moordpartijen, de roof van Joodse bezittingen, de verbanningen uit allerlei landen en de vele overige  vormen van achterstelling, uitsluiting en discriminatie.

Vijanddenken
De prachtige kenmerken van het evangelie passen inderdaad helemaal niet bij een vijanddenken ten opzichte van het Joodse volk. Een vijanddenken dat uiteindelijk zó uit de hand kon lopen dat het het leven van zes miljoen Joodse medemensen zou kosten, waaronder anderhalf miljoen kinderen. Dat heeft de kerk nooit gewild en nog minder was dit ooit Gods bedoeling. De conclusie is dan ook onontkoombaar dat er in de loop der eeuwen in de kerk dingen ernstig zijn misgegaan waar het de relatie met het Joodse volk betreft. Er is door theologen fout over de Joden gedacht, gesproken en geschreven.  En ook daarover is zeer veel gepubliceerd de afgelopen vijftig jaar. En ook daarover horen we doorgaans weinig tot niets.

Engelse puriteinen: een verfrissend alternatief!
Gelukkig is er ook een heel andere lijn te vinden in de kerk der eeuwen. Ze verscheen relatief laat op het toneel en ze behoort niet tot de meerderheid, maar het betreft wel een invloedrijke en gerespecteerde minderheid met goede papieren. We hebben we het dan over de Engelse puriteinen en de met hen verwante grote opwekkingsbewegingen. Want zoals er een brede lijn van antijudaïsme in de kerk der eeuwen bestaat, zo zien we bij de Engelse puriteinen begin 17e eeuw een belangrijke nieuwe tegenbeweging ontstaan van liefde en respect voor het Joodse volk. Een beweging van christelijk denken die het joodse volk welgezind was en het tot zegen wilde zijn. Beginnend bij de Engelse puriteinen ontwikkelde deze beweging zich in de bedding van het Engelse calvinisme in de loop van drie eeuwen tot een uiteindelijk zeer invloedrijke stroming in het evangelicale christendom van 19e eeuws Engeland. In de bedding van het Engelse puritanisme en de met hen verwante latere opwekkingsbewegingen zou zich voor het eerst in de geschiedenis van de Kerk op krachtige wijze een theologie gaan ontwikkelen die de Joden welgezind was. Belangrijke namen zijn o.a. Thomas Brightman en Oliver Cromwell in de 17^e eeuw, Jonathan Edwards in de 18^e eeuw en Charles Simeon, Robert Murray McCheyne, Lord Shaftesbury, bisschop J.C. Ryle en Charles Haddock Spurgeon in de 19^e eeuw. Heel opmerkelijk is dat het met name de Engelse calvinisten waren die afstand begonnen te nemen van het eeuwenoude anti-Joodse denken in de klassieke theologie. En in hun kielzog volgden diverse Nederlandse theologen van de Nadere Reformatie. Wilhelmus à Brakel met zijn beroemde werk De Redelijke Godsdienst is wellicht het meest markante voorbeeld. Ook het afstand nemen van de allegorische schriftuitleg en het veel meer letterlijk gaan uitleggen van oudtestamentische profetieën maken deel uit van dit nieuwe denken van de puriteinen. Dit heeft grote gevolgen gehad, zowel voor grote delen van de kerk als zeker voor het Joodse volk zelf. Zo zijn historici het er wel over eens dat de publicatie van de Balfour Declaration uit 1917 die ten grondslag ligt aan de stichting van de staat Israël, niet los gezien kan worden van het sterke pro-Joodse denken in het Victoriaanse 19^e-eeuwse protestante Engeland. Meer hierover kunt u lezen in het artikel Hoe de vervangingstheologie moest wijken voor het getuigenis van de Bijbel  elders op deze site.

De 20^e eeuw: puriteinse lijn niet doorgezet
Helaas moeten we vaststellen dat bij belangrijke 20^e-eeuwse evangelicale theologen als Martyn Lloyd-Jones en J.I. Packer deze positieve puriteinse aandacht voor vragen rond Israël en het Joodse volk niet heeft doorgezet. Dit valt bijzonder te betreuren. In het algemeen kunnen we stellen dat ook het huidige  internationale evangelicale gereformeerde christendom de vragen rond het Joodse volk, de vervangingstheologie en het antisemitisme, de stichting van de staat Israël en de Holocaust tot nu toe nagenoeg heeft laten liggen. Het merendeel van de huidige evangelicale gereformeerde theologen lijken de pijnlijke en heel lastige vragen die de eeuwenlange geschiedenis van anti-Joods denken aan kerk en  theologie stelt uit de weg te gaan. Sporen van het oude vervangingsdenken, de gedachte dat de kerk naar Gods plan de plaats van het volk Israël zou hebben ingenomen, zijn nog steeds moeiteloos aan te wijzen in hedendaagse evangelicale publicaties. Dat is niet alleen ontzettend jammer, het is ronduit gevaarlijk. Voor de kerk zelf en voor het Joodse volk. Want wie niet leert van de geschiedenis, in dit geval de geschiedenis van eeuwenlange vervolging en achterstelling van het Joodse volk in christelijk Europa, loopt gevaar die geschiedenis te gaan herhalen. Hetgeen God verhoede. Eén Holocaust was er beslist één te veel.

Kerk-Israëltheologie: een GWS-thema bij uitstek
Al jaren brengt de GWS de rijke traditie van de puriteinen en verwante opwekkingsbewegingen en de relevantie van beide onder de aandacht. Juist daarom ligt het op onze weg om de belangrijke vragen rond Kerk en Israël in hun spoor ook in onze tijd aan de orde te stellen. Hoe pijnlijk die vragen voor ons als kerk soms ook zijn, we mogen en kunnen ze niet uit de weg gaan. We hebben als GWS geenszins de pretentie op alle vragen een pasklaar antwoord te kunnen geven. Maar wel zijn we overtuigd van de noodzaak om ze niet langer uit de weg te gaan en op zoek te gaan naar antwoorden die heilzaam zijn voor Kerk én voor Israël. Antwoorden die uiteindelijk in de Schrift gevonden zullen moeten worden. Gelukkig zijn ook anderen, binnen en buiten Nederland, met deze vragen bezig. Als GWS hopen we de komende jaren ons bescheiden aandeel te mogen leveren aan dit belangrijke theologische project. Want we zijn er diep van overtuigd dat de gemeente van Christus geroepen is om het Joodse volk tot zegen te zijn (Genesis 12:1-3). Het is de hoogste tijd die roeping na twintig eeuwen christendom uiterst serieus te gaan nemen. Er staat heel veel op het spel: de toekomst van Kerk en Israël. Zullen we als kerk die roepstem van de God van Israël eindelijk gaan verstaan? De roepstem van Hem die ons christenen uit de volken op zijn edele olijf heeft geënt. (Romeinen 11:24). 

George Whitefield Stichting
Juni 2012

AANBEVOLEN LITERATUUR OVER DIT ONDERWERP

 © 2012 George Whitefield Stichting.